Makyavelizm adı verilen düşünce akımı Machiavelli’nin Hükümdar adlı eserine bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Peki Machiavelli’yi ve Makyavelist politikayı sadece Hükümdar adlı eserde aramak ve tanımlamak ne kadar doğrudur? Aslında Machiavelli hayatı boyunca Hükümdar eseri dışında günümüzdeki Makyavelizm tanımını çağrıştıran herhangi bir eylemde bulunmamakla beraber sözü edilen anlamda eser de kaleme almamıştır. Hatta Hükümdar’ı kaleme aldığı dönemin (1513) hemen öncesinde siyasetten uzaklaştırılmıştır. Hükümdar’ı kaleme almadan önce başladığı ve ondan sonra tamamladığı Discourse’a baktığımızda iki farklı Machiavelli görüyoruz. Hükümdar eserinde Machiavelli’yi dava adamı olarak görürken Discourse eserinde Machiavelli gerçekçi bir yazar olarak görüyoruz. Dolayısıyla Machiavelli’yi ve Makyavelist politikayı anlamak isteyenler için sadece Hükümdar adlı eseri incelemek yeterli kalmaz.
Machiavelli Hükümdar adlı eserinde ahlâkı siyaset için bir araç niteliğine indirirken Discourse’da yasalar, iyilik, adalet gibi değerlerin amaçsallığını savunmuştur. Devletin kökeni konusunda Discourse’yaptığı değerlendirmede, devletin kurulması ve korunması için güçlü ve sağlam temellere oturan siyasî bir iktidarın amaçları doğrultusunda her yola başvurması gerektiğini savunur. Bunun sebebi devlet veya siyasî iktidar; iyilik, adalet, namus gibi ahlâkî değerlerin var olabilmesi için gereklidir. Yani baktığımızda Discourse eserinde Machiavelli, Hükümdar’dan farklı olarak siyaseti ahlâkın varlığı için bir ön koşul olarak görmektedir. Aslında Machiavelli, siyasî iktidarın zayıf veya güçlü oluşunun insanların ahlâkı üzerinde etkili olduğunu ileri sürmüştür. Başka bir ifadeyle yazarın asıl dikkat ettiği nokta, siyasî iktidarın kurumsallaşması ve bu alana ilişkin değerlerdir. Burada bir tutarsızlık var gibi görünüyor fakat dönemin siyasi ve içtimai yapısı bütün olarak değerlendirildiğinde bu tutarsızlık yerini birbirini tamamlayan bir bütüne bırakmaktadır.
Machiavelli ahlakı siyasetle ilişkisi konusunda dönemin hâkim olan Hristiyan ahlak anlayışından çok farklı bir temelde değerlendirmiş olup bunun farkında olduğunu kendi kaleme aldığı yazıda belirtir: “Benden önce de birçok yazarın bundan söz ettiğini biliyorum. Bunun için aynı şeyler üzerine söz etmem belki cüretkarlık sayılacaktır; kaldı ki, bunu yaparken, şimdiye kadar birikmiş olan anlatının dışına çıkacağım.” Burada sözünü ettiği ve dışına çıkmak istediği anlayış Katolik ahlakın şekillendiği Roma (Vatikan) devletinin müdahaleleridir. Roma’daki katılaşmış kilise öğretisi onun gözlemlerinin kaynağını oluşturmuştur.
Makyavelizm’in üzerine inşa edildiği ve Machiavelli’nin yüzyıllardır eleştirilmesine sebep olan siyaset ve ahlak üzerine yapmış olduğu vurgular farklı yorumlanarak Machiavelli’yi kötülüğün öğretmeni olarak tanımlamıştır. Kendi yaşadığı dönemdeki ahlak anlayışına bağlı olarak ahlaksızlığı övdüğü için veya siyaset yaparken ahlakı dikkate almadığından dolayı yargılanmıştır. Machiavelli bu bağlamda ‘amaca ulaşmak için her yol meşrudur’ önermesiyle anıla gelmiştir.
Amaca ulaşmak için her yol meşrudur önermesine baktığımızda kendi eserlerine hâkim ve üzerine konuşan bir Machiavelli’den ziyade farklı siyasi mücadeleler üzerine düşünürlerin algıladığı Machiavelli(ler) konuşur gibidir. Bahsedilen önerme üzerine tabii ki yazarımız Machiavelli’de yazı kaleme almıştır ancak onun yazılarından ziyade ‘ne demek istediği’ üzerine yoğunlaşıldığından dolayı kendi anlattığından farklı olarak şu anki anlam ortaya çıkmıştır. Bu yönüyle Makyavelizm Machiavelli’den ziyade değerlendirme geleneğinin sonucunda oluşmuş bir anlamlandırma çabasıdır. Çünkü eserlerinin bütününe bakılarak değerlendirilen Machiavelli’nin kendisinden sonra oluşturan ve Makyavelizm olarak anılan siyasi düşünceden oldukça farklı fikirler beyan ettiği aşikardır. Yani Makyavelizm Machiavelli tarafından kavramlaştırılmış bir düşünce değildir. Kendisinden sonraki dönemlerde Hükümdar eserinden esinlenilerek oluşturulmuş siyasi bir bakış açısı ve eylem tarzıdır.
Hükümdar nasıl olmalıdır? Bu sorunun cevabını kendi gözlemleriyle ve bakış açısıyla sunan Machiavelli neden yüzlerce yıldır yargılanıyor? Bu soruların cevaplarını bulmak için Machiavelli’nin Hükümdar tanımını inceleyelim.
Machiavelli’ye göre iyi olarak tanımlanan bütün özellikler bir hükümdarda olmak zorunda değildir ama hükümdar bunlara sahipmiş gibi görünmek zorundadır. Hoşgörülü olarak görülmek iyidir; merhametli olarak görülmek mantıklıdır ve büyük bir erdem sahibi gibi görülmek hükümdara halk tarafından saygı duyulması için önemlidir fakat aslında öyle olmamalı büyük bir oyuncu ve ikiyüzlü olmalıdır. İnsanların akıllarının nasıl kandırılacağını ve manipüle edileceğini öğrenerek onlara yapılanların haklılığına ve gerekliliğine inandırmalıdır.
Yukarıda bahsettiğim gibi Machiavelli’ye göre hükümdar, iktidarını korumak ve sürekliliğini sağlamak için ikiyüzlü ve yalancı davranabilmelidir. Bu davranışı iki sebepten dolayı ileri sürmüştür. İlki çoğu insanın kandırılmaya müsait olmasıdır. İkinci sebebe göre ise, insanların en kurnaz gözlemci olanları bile hükümdarın tutumlarında çoğu zaman görüntüye kapılmakta ve değerlendirmesini bu doğrultuda yapmaktadır. İki sebebin sonucu olarak halktan yalıtılmış ve yönetimin ihtişamıyla korunan ve saygı duyulan hükümdar, kendisi nasıl istiyorsa herkesin öyle algıladığı bir konum elde eder. Machiavelli’ye göre bu bağlamda insanları aldatan bir hükümdar aldatılmalarına izin veren insanları bulacaktır ve halkını koruyup iktidarının sürekliliğini sağlayacaktır.
Machiavelli kendince hükümdarların sahip olması gereken yetenekleri tanımladıktan sonra bu davranışlar üzerine bazı zorluklar oluşacağının farkındadır. Bir taraftan hükümdarın iyi olmama imkanına sahip olması ve şartlar gerektiğinde bu imkânı kullanabilmesi gerekirken diğer taraftan kötü bir şöhret yapmaması gereklidir. Çünkü Machiavelli’ye kötü şöhret hükümdarın mevcut konumunu güvence altına almak yerine, hükümdarın konumunun ortadan kaldırılma tehlikesini doğurmaktadır.
Machiavelli’yi sadece Hükümdar adlı eseriyle değerlendirirsek yukarıdaki tanımlamalara göre elbette biz de yanlış anlayabilir ve Makyavelist politikayı Machiacelli’nin oluşturduğunu düşünebilirdik ama yazıda açıklandığı üzere Makyavelizm Machiavelli’nin bir düşüncesi değil, kaleme aldığı yazının değerlendirip yorumlanmış halidir. ‘Machiavelli Makyavelist midir?’ Sorusunun cevabını bu yazı üzerinden siz okuyuculara bırakıyorum.
Kaynakça
- Niccolò Machiavelli – Hükümdar/ Prens
- Tarihsel süreçte yönetim düşüncesi- Dr. Gamze Ebru ÇİFTÇİ
- https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/40602
- https://www.psikolog.org.tr/tr/yayinlar/dergiler/1031828/tpy1301996120190516m000017.pdf
- https://www.f.waseda.jp/norm/italiancourses/machiavelli.pdf
- https://www.researchgate.net/publication/357659592_Machiavelli’s_Political_Thought_and_Its_Inspiration–Text_Analysis_Based_on_the_Prince
Doğa BOZDİKEN
Güzel bir yazı. Tebrik ederim.