Giriş
Yılbaşı sözcüğü, insanlık olarak içinde bulunduğumuz dönemde, kuşkusuz bir takvim yılının sonlanıp bir diğerinin başlamasından çok daha fazlasını ifade etmektedir. Yılbaşı çekilişi, alışveriş indirimleri, tatil günü, konserler, özel yemekler, özel giysiler… Artık adeta bir ritüel hâlini almış olan tüm bu öğeler, insanların yeni bir yıla başlamak için ne denli heyecan ve umut beslediğini ve bu güne, aslında hiç de var olmayan, özel bir anlam yüklediğini gösterir niteliktedir. İşte, az önce sıraladığımız, yılbaşını çağrıştıran bu öğelere mutlaka bir tanesini daha eklemek gerekir ki o da yılbaşı ağacıdır. Bir çam ağacının üzerine asılan rengarenk ışıklar ve çeşitli süsler, her zaman yılbaşı dendiğinde akla ilk gelen görüntü olmuştur. Peki, yılbaşında çam ağacı süsleme geleneği neden ve nasıl ortaya çıkmıştır?
Bu noktada belirtmekte yarar var ki bu yazı, sıklıkla yılbaşı kavramıyla karıştırılan ve tartışma konusu yaratan “Noel” ile ilgili olmayacaktır. Yılbaşı ve Noel kavramları arasındaki ayrımı başka bir yazıda açıklamak üzere şimdilik bir kenara bırakalım ve yılbaşında çam ağacı süsleme geleneğine odaklanalım. Bu yazıda, öncelikle ağaç motifinin taşıdığı anlama bakıp ardından neden diğer ağaç türleri yerine çam ağacının seçildiğini inceleyeceğiz. Sonrasında çam ağacı süsleme geleneğinin ortaya çıkışı ile ilgili iddiaların üzerinde durup bu geleneğin dünyanın farklı kültürlerindeki yansımalarına göz atacağız. Son olarak ise eski Türklerin çam ağacı süsleme geleneğinde nasıl bir yer tuttuğunu tartışıp yazıyı sonlandıracağız.
Ağaç Motifinin Taşıdığı Anlam
Bütün kültürlerde insanların doğayla iç içe yaşadığını ve bunun sonucu olarak doğada bulunan bazı nesnelere ve canlılara özel bir değer biçtiğini, onları adeta kutsal saydığını rahatlıkla söyleyebiliriz. İranlılarda aslan, Ruslarda ayı, Türklerde ise kurt, at, geyik ve kartal gibi hayvanların diğerlerinden ayrı bir yer tuttuğunu söylemek, yerinde verilen örnekler olacaktır. Bununla birlikte her ulusun inanç sistemi, içinde bulunduğu ortama göre biçimlenmiştir ve çevresel özelliklere göre değişiklik gösterir. Ancak yeryüzünde, en ilkel topluluktan en çağdaş topluluğa kadar, bütün inanç sistemlerinde ortak bir biçimde kutsal olarak görülen bir öğe arıyorsak ağaçlara bakmamız gerekecektir1. Ağaç, topraktan bitmesi ve dikey olarak yükselmesiyle ya da yapraklarını yitirip daha sonrasında onlara yeniden kavuşmasıyla bir “gücü” simgeler2.
Ağaç motifini insanlığın ayak bastığı her toprak parçasında gözlemlemek mümkündür. Vikinglerde tüm evreni oluşturduğuna inanılan “Yggdrasill” adlı ağaç, Keltlerde büyü barındırdığı düşünülen meşe ağacı ya da Asurlarda aşkı simgeleyen nar ağacı bu duruma örnektir. Buna ek olarak ağaç motifi çevresinde biçimlenen pek çok öykü vardır. Bu olgu, Orta Doğu inanç geleneğindeki Adem ve Havva’nın öyküsünde geçen cennetteki yasak elma ağacı, Yunan mitolojisinde Apollon ve Daphne’nin öyküsünde geçen defne ağacı ya da Osman Gazi’nin gördüğü rüyada karnından göğe doğru yükselen ve gücü müjdeleyen çınar ağacı gibi sayısız örnekle desteklenebilir.
Bir “Yaşam Ağacı” Örneği
Bununla birlikte konu ağaç motifi olduğunda, kuşkusuz, söz edilmesi gereken en köklü ve yaygın simge, “yaşam ağacı” motifidir. Dünyanın merkezinde yer aldığı ve göğe kadar uzandığı düşünülen bu düşsel ağaca beslenen inancın izlerine, Mısırlılardan Hintlilere, Türklerden İskandinavlara kadar birçok kültürde rastlanabilmektedir. Yaşam ağacı, 3 dünya arasındaki bağı simgeler. Bu 3 dünya; yer altı, yeryüzü ve gökyüzüdür. Ağacın yerin altında bulunan kökleri “ölüler dünyasını”, gövdesi “yaşayanlar dünyasını” ve dalları da “tanrılar dünyasını” temsil etmektedir3. Çatalhöyük kazılarında bulunan, göbeğinden ağaç fışkıran 8000 yıllık figür, yaşam ağacının aynı zamanda doğurganlığı ve canlılığı sembolize ettiği anlatısına katkı sağlamaktadır. Buraya kadar anlatılanlar, insanların tarih boyunca ağaçlara çok ayrı bir anlam yüklediğini gösterir niteliktedir4. Peki, yılbaşı kutlamalarında süslenen ağacın çam ağacı olmasının özel bir nedeni var mıdır, varsa nedir?
Neden Özellikle Çam Ağacı?
Bu bölümde öncelikle bir anlam ayrımını vurgulamak yararlı olacaktır. Çam, ladin, sedir ve göknar gibi ağaçlar “çamgiller familyasına” üyedir ve Türkçe’de, yaprak dökmeyen bu ağaçların tümü için genellikle yalnız başına “çam ağacı” ifadesi kullanılmaktadır. Dolayısıyla yazı boyunca başvuracağımız çam ağacı ifadesi; ladin, sedir ya da göknar gibi bir tür de olabilir.
Süslemek için seçilen ağacın çam ağacı olmasının nedeni, elbette, çam ağacının yaprak dökmeyip her mevsim yeşil kalıyor olmasıdır. Çam ağacı, ölümsüzlüğü simgelemesi bakımından pek çok kültürde tanrılarla bağdaştırılmış ve ona kutsal bir değer biçilmiştir3. Bu durum için, Romalıların, zamanı kontrol eden ve tarım ile özdeşleştirilen tanrıları Satürn onuruna düzenledikleri ve “Satürnalya Festivali” adını verdikleri kutlamalar sırasında özellikle çam ağacı dikmeleri5 ya da Keltlerde “Druid” adı verilen din adamlarının, tapınaklarını çam ağaçlarıyla doldurmaları gibi birçok örnek gösterilebilir. Ek olarak, bu çam ağaçlarının kötü ruhları, hastalıkları ve uğursuzlukları uzak tuttuğuna ilişkin bir inanç da mevcuttur.
Bilindiği üzere, Kuzey Yarım Küre’de yılbaşı, kış mevsimine denk gelmektedir. Hava koşullarının en sert geçtiği, yiyeceğin en az olduğu ve yaşamda kalmanın gerçek anlamda güçleştiği bu dönemde hâlâ yeşil kalabilmiş olan çam ağaçları, bir nevi baharın müjdecisi olarak görülürdü. İnsanlara, Tanrı’nın onlara güneşi yeniden göstereceğini, havayı ısıtacağını ve yeşil bitkilerin eskiden olduğu gibi her yeri kaplayacağını hatırlatırdı. Bu da çam ağaçlarının neden kutsallık barındıran bir canlı olarak görüldüğüne yönelik bir başka açıklama getirmektedir.
New York, Rockfeller İş Merkezi’nin Önünde Bulunan 25 Metrelik Çam Ağacı
Yılbaşı Ağacının Ortaya Çıkışı ve Yayılışı
Yılbaşı ağacının, bir başka deyişle yılbaşında çam ağacı süsleme geleneğinin, ilk olarak ne zaman ve nerede görüldüğüne yönelik kesin bir bilgi yoktur, bu konuda çeşitli iddialar vardır. Bu iddialardan biri, yılbaşı ağacının ilk olarak “Kara Kafalılar” adında bir tüccar topluluğu tarafından ya 1441 yılında Estonya’da ya da 1510 yılında Letonya’da kurularak tarihte ilk kez kayda geçirildiği yönündedir. Ağacın kent meydanına kurulup çevresinde dans edildikten sonra ateşe verilmesi dışında çok az bilgi ve ayrıntı içeren bu iddia, Estonya ve Letonya arasında ilk yılbaşı ağacının kendilerine ait olduğu yönünde bir çekişmeye neden olmaktadır.
Buna karşılık, tarihi tam olarak belirgin olmasa da en güçlü iddia yılbaşı ağacının ilk olarak Almanya’da ortaya çıktığı biçimindedir7. Bu konuda da yine birden fazla söylence mevcuttur. Tarihi kayıtlar eşliğinde en yüksek olasılık, ağacın ilk kez 1539 yılında -günümüzde Fransa’da bulunan ancak o dönem Alman yönetiminde olan- Strasbourg Katedrali’nde süslendiğini göstermektedir. Yine birbirini destekleyen tarihi kaynaklara göre Strasbourg Katedrali’nde başlayan bu gelenek o dönemde halk arasında öylesine yayılmıştır ki Freiburg kent yönetimi 1554 yılında Noel ve yılbaşı dönemlerinde ağaç kesmeyi yasaklayan bir karar çıkarmak durumunda bile kalmıştır6. Yılbaşı için çam ağacı süsleme geleneğinin o dönemde var olduğunu gösteren yazılı kaynaklardan biri de 1570 tarihli bir Alman lonca güncesi olan Bremen Kroniği’dir8.
H.J. Overbeek – Noel Ağacının Çevresindeki Çocuklar (1877)
Yılbaşında çam ağacını süsleme düşüncesinin tam olarak nasıl ortaya çıktığı bilinmese de en yaygın olarak kabul edilen açıklama, Adem ve Havva’nın cennet bahçesinden kovulmasını konu alan bir tiyatro oyunu ile ilgili olduğudur. Aktarılana göre, bu oyunda dekor olarak üzerinde elma bulunan bir çam ağacı kullanılmış ve yılbaşı ağacı da buradan esinlenilmiştir9. Buna eşlik eden diğer bir iddia ise yaprak dökmeyen ağaç dalları ile bezenmiş olan piramit biçiminde bir tahtanın “Noel piramidi” olarak yaygınlaştığı ve daha sonrasında da dini öğelerin eklenmesiyle bu piramidin çam ağacı ile birleştiği yönündedir6. Çam ağaçları çoğunlukla piramit biçiminde olmasa da yılbaşı için üretilen çam ağaçlarının ağırlıklı olarak bu biçime sahip olması, bu iddiayı belli ölçüde güçlendirir niteliktedir.
Yılbaşı ağacının üzerine ilk kez ışık kaynağı eklenmesi ise Protestan reformcu Martin Luther ile ilişkilendirilmektedir. Söylentiye göre Luther bir kış gecesi evine dönerken dışarıdaki çam ağaçları ve gökteki yıldızların birlikte çok güzel bir görüntü oluşturduklarını düşünmüş ve eve bir çam ağacı getirdikten sonra üzerine yanan mumlar eklemiştir6. Bu söylenti aynı zamanda bahçedeki çam ağaçlarının evlerin içine girişiyle de ilgili bir anlatı oluşturmaktadır. Bu geleneğin yayılmasıyla birlikte yanan mumlara kurdeleler, renkli bezler ve buna benzer bazı süsler eklenmiştir.
Alman göçmenler bu geleneği 18. yüzyıl boyunca Avrupa’nın birçok yerine yaymışlardır10. Ancak çam ağacı süsleme geleneğinin asıl ün kazanışı, aslen Alman olan Prens Albert’in İngiltere Kraliçesi Victoria ile evlenmesi ve 1848 yılında yılbaşı ağacı önünde resmedildikleri bir gravürün medyada yayımlanması ile olmuştur. Bu durum, o dönemin en ünlü insanlarından biri olan Kraliçe Victoria’nın popülaritesi yardımıyla yalnızca İngiltere’de değil, ABD gibi birçok ülkede de yılbaşı ağacının yaygınlaşmasına yol açmıştır6.
Kraliçe Victoria ve Prens Albert (1848)
Yılbaşı Ağacı Bir Türk Geleneği midir?
Ağaç motifi, tüm toplumlarda olduğu gibi Türklerde de geniş bir yer tutmakta ve kendisine büyük bir anlam yüklenmektedir11. Bunun en açık göstergesi, “yaşam ağacı” simgesinin karşılığı olan ve Türk mitolojisinde geniş bir yer tutan “Ak Çam” adlı ağaçtır. Ak Çam, kökleri yerin derinlerinde olan, dallarıysa Tanrı Ülgen’in gökyüzündeki sarayına dek uzanan bir ağaçtır. Yalnızca Orta Asya’da yetişen bu ağaçtan, birtakım değişikliklerle birlikte, birçok Türk destanında ve Dede Korkut Öyküleri’nde söz edilmektedir12. Ayrıca yaşam ağacı motifi günümüzde kilimlerde ya da çinilerde kullanılmayı sürdürmektedir.
Ünlü Sümerolog Muazzez İlmiye Çığ, çam ağacı süsleme geleneğinin Türklere ait olduğunu, bu geleneğin Avrupa’ya Hunlar aracılığıyla taşındığını iddia etmektedir. Kış mevsiminin sert geçtiği dönemde Ak Çam ağacı süslenir, altına hediyeler bırakılır ve Tanrı Ülgen’den isteklerde bulunulur. Tanrı Ülgen de bu tapınmalar ve hediyeler karşısında her zaman gündüzü geceye, sıcağı soğuğa üstün kılar ve baharı getirir. Ancak her ne kadar Muazzez İlmiye Çığ çok saygın ve değerli bir bilim insanı olsa da tüm bu iddiaların çok sağlam kaynaklara dayanmadığını belirtmekte yarar vardır.
İslam öncesi Türk tarihçisi Ahmet Taşağıl ise Türk tarihindeki yılbaşının Şubat ayının 20’lerine denk geldiğini belirtmektedir. Bugün Moğolca’da “Tsagaan Sar” denen ve Türkçe’ye “Ak Bayram” olarak çevrilen bu bayram, yine soğuğun kırılmaya başladığı döneme denk gelmektedir. Taşağıl, Türklerin Aralık ayında kutladığı bir bayram olmadığını ve “Nardugan Bayramı” olarak bilinen uygulamanın Hristiyanlığa geçen Türklerle birlikte sonraki dönemlerde ortaya çıktığını vurgulamaktadır.
“Ak Çam” Motifinin Kullanıldığı Bir İşleme Örneği
Sonuç
Günümüzde, dünya genelindeki en popüler uygulamalardan biri olan çam ağacı süsleme geleneği, görüldüğü üzere derin bir anlama ve uzun bir tarihe sahiptir. Öyle ki ağaç motifi, insanlığın anlam arayışında, binlerce yıl öncesinde bile yer tutması nedeniyle kesin olarak tarihlendirilemeyen bir simgedir. Benzer biçimde, çam ağacına kutsal bir değer atfedilip yılbaşında süslenmesi geleneği, görece yakın dönemlere denk geliyor olmakla birlikte içerisinde yine geniş bir ritüeller dizisini ve büyük bir geçmişi barındırmaktadır. Günümüzdeyse çam ağacı süsleme eyleminin taşıdığı anlam dönüşüme uğramış, büyük oranda yalnızca eğlence amaçlı gerçekleştirilen bir eylem olarak varlığını sürdüren bir gelenek hâlini almıştır.
Kaynakça
1- Armstrong, K. (2018). Mitlerin Kısa Tarihi. İstanbul: Alfa Yayınları.
2- Roux, J. P. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
3- Eliade, M. (2022). İmgeler ve Simgeler. İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
4- Eliade, M. (2020). Mitlerin Özellikleri. İstanbul: Alfa Yayınları.
5- Gardner, J. F. (2012). Roma Mitleri. İstanbul: Phoenix Yayınevi
6- https://www.nationalgeographic.com/travel/article/christmas-tree-customs
7- Kahveci, G. (2012). Traditional usage of the fir species: Fir as a Christmas tree from Middle Asia to Europe. Kastamonu Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 12(3), 8-14.
8- https://greekreporter.com/2022/12/04/prince-albert-christmas-tree/
9- https://www.history.com/topics/christmas/history-of-christmas-trees
10- Chastagner, G. A. ve Benson, M. (2000). The Christmas Tree: Traditions, Production, and Diseases. Plant Health Progress.
doi:10.1094/PHP-2000-1013-01-RV.
11- Roux, J. P. (2011). Eski Türk Mitolojisi. İstanbul: Bilgesu Yayıncılık.
12- Roux, J. P. (2021). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. İstanbul: Dergâh Yayınları.
